Wie was de soldaat die Rafael Sanchez Mazas het leven redde? Terwijl de mitrailleurkogels zijn medegevangenen neermaaien en zijn eigen broekspijpen aan flarden scheuren, ziet Rafael Sanchez Mazas kans om de fusillade van de nationalisten te ontkomen door het bos in te rennen. Daar verstopt hij zich wanhopig, totdat hij oog in oog komt te staan met een van de soldaten die hem zoeken. Deze kijkt Sanchez aan, roept naar z'n makkers dat hij daar niemand ziet, draait zich om en verdwijnt. Sanchez, de ideoloog van de fascisten, wordt minister nadat Franco met zijn overwinning in de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) de macht heeft gekregen.
Als de journalist en schrijver Javier Cercas het verhaal hoort van Sanchez’ wonderbaarlijke redding, gaat hij op onderzoek uit naar de geloofwaardigheid en de waarheid van deze gebeurtenis.

Met een vlotte pen in proza dat voortrolt als glanzende knikkers op strak asfalt, beschrijft Cercas zijn speurtocht, die hem in aanraking brengt met uiteenlopende personen. Tegen wil en dank laat hij zich meesleuren door wat hij mondjesmaat ontdekt en besluit een boek over S?nchez te schrijven. Maar wat een verhaal moet worden over S?nchez's rol in de burgeroorlog, diens schrijverschap en opvallende overleving, wordt tevens een zoektocht naar de ware hoofdpersoon van het drama, de soldaat die S?nchez in leven liet. De ware held.

Cercas beschrijft zijn bijzondere zoektocht als journalist en literator. Hij past de puzzelstukjes van de verschillende personen, die een rol speelden toen en nu in en rond S?nchez’s leven, in elkaar als een detective. Vaak geholpen door het toeval of door zijn eigen ongeduld en aandacht doet hij opmerkelijke vondsten.
‘Soldaten van Salamis’ is in aanleg het verhaal van de ideoloog S?nchez en diens wederwaardigheden tijdens zijn gevangenschap en mislukte executie. Maar in wezen is Cercas zoektocht een ode aan de helden van alle oorlogen: de jongens die sneuvelden zonder ooit enige kans te hebben gehad enigszins aan het echte leven te ruiken. Zelfs de overlevenden zijn slachtoffer van vergetelheid en ondankbaarheid. De soldaat die S?nchez bewust niet doodde is de ware hoofdpersoon van Cercas’ boek.

Cercas verhaal van S?nchez leven en zijn nipte ontsnapping aan de dood heb ik ook als metafoor gelezen voor de teleurstelling in beide strijdende kampen toen Franco de macht greep. Ook in conservatieve, fascistische kringen zagen ze Franco als een verkwanselaar van de idealen van de verwachte vernieuwingen in de Spaanse samenleving destijds. Cercas laat S?nchez beweren geen spijt te hebben van zijn steun aan het regime van Franco. Maar wel dat hij stevig gefrustreerd was dat de republiek niet werd weggevaagd door een regime van dichters en renaissancistische condottieri , maar er een regering kwam van schurken, pummels en kwezels.

De plot is voorspelbaar, maar dat laat de spanning onverminderd, die Cercas oproept over wie hij nu weer tegen het lijf zal lopen om uiteindelijk opheldering denken te krijgen over de soldaat die S?nchez in leven liet.
‘Soldaten van Salamis’ vond ik een meeslepend meesterwerkje uit de hedendaagse Spaanse literatuur, waarin de historie in een hedendaagse, actuele vorm is gegoten. Het is een uniek boek, waarin Cercas met tal van literaire stijlmiddelen in voortrollende taal een origineel en uiterst boeiend verhaal vertelt.

Laurens R.