Fort Breendonk moest in de Tweede Wereldoorlog een opvangkamp worden voor gearresteerde verzetsmensen,'asocialen', joden en politieke gevangenen. Naarmate de oorlog verstreek ontaardde het echter in een concentratiekamp, waar Belgische SS-ers onder Duitse leiding een schrikbewind voerden.
De Antwerpse advocaat Jos vander Velpen dook in de archieven en reconstrueerde wat zich op deze plek, 20 kilometer beneden Antwerpen, tussen september 1940 en september 1944 afspeelde. Centrale rol in kamp Breendonk speelde commandant Filip Schmitt (38), toegewijd lid van de Nazi-partij en medewerker van de Sicherheitsdienst. Hij moest het fort nabij die plaats verbouwen tot gevangenis. Eind september 1940 kwamen de eerste gevangenen het kamp in: joden, smokkelaars, vermeende criminelen, en mensen van diverse nationaliteiten. Ze werden ingezet om de aarde van het betonnen fort te halen en daarmee een wal om het complex op te werpen tegen nieuwsgierige blikken van buiten. Om het kamp heen loopt een kanaal als een natuurlijke omheining. De gevangenen die buiten werkten werden afgebeuld met de zware dwangarbeid.

Zelfmoorden
De bewakers mepten erop los wanneer het hen beviel. In april 1941 verbood kampcommandant Schmitt voortaan de ontvangst van voedselpakketten onder het argument dat er wapens en brieven in verborgen zaten. Het was het begin van de grote honger, die tot aan de laatste dagen van het kamp honderden slachtoffers zou eisen. Evenals zelfmoord als gevangenenen na maanden het regime niet meer aankonden of lange tijd in een isoleercel hadden doorgebracht. Sommigen probeerden zich te verdrinken in het kanaal, anderen hingen zichzelf op. Op pogingen tot zelfmoord stond strenge eenzame opsluiting en later zelfs executie (sic).

Het kamp, dat berekend was op 200 mensen, werd in de zomer van 1941 al bevolkt door 300 man, van wie de helft leed aan tb, bronchitis, longontsteking, buikloop, lever- en maagaandoeningen, besmettelijke bloedzweren. De medische hulp was volstrekt ontoereikend. Een jaar na opening van het kamp zagen de gevangenen meer en meer Belgische SS’ers als bewakers verschijnen. Deze probeerden elkaar te overtreffen in wreedheden tegenover hun gevangen landgenoten.

Toiletemmer
Een grootscheepse razzia in Vlaanderen eind oktober dat jaar bracht vrachtwagens vol arrestanten -vermeende leden van het verzet- in Breendonk. Ze werden evenals de rest mishandeld, afgebeuld bij het grondverzet en kregen nauwelijks eten. De wreedheden van de kampbewakers en kampleider Prauss kenden geen grenzen. Zo moesten gevangenen met een kap over het hoofd lopend de toiletemmer van de zaal legen bij de latrines. Door hun kunstmatig opgelegde blindheid en verstoorde evenwicht klotste de inhoud van de emmer over hen heen. De graaicultuur van de bewakers was notoir. Alle kostbaarheden werden de gevangenen afgepakt. Gouden kronen werden zelfs uit monden gesloopt.

Het verzet in Belgi? nam in hevigheid toe. Regelmatig werden vooraanstaande collaborateurs en burgemeesters geliquideerd. De Duitsers antwoordden direct met represailles; in Breendonk werden willekeurige groepjes mensen voor het vuurpeloton gebracht of opgehangen. De Belgische SS-ers gingen zich steeds vaker te buiten aan mishandelingen en vernederingen waar de dood op volgde. E?n van hun favoriete gewelddadigheden was het in het kanaal gooien van de uitgeputte, hongerige en zieke gevangenen als ze naar hun zin niet hard genoeg werkten. Ook midden in de winter moesten veel dwangarbeiders het ontgelden en stierven vanwege ernstige verzwakking door deze zware mishandeling.

Arrestanten van opgerolde verzetsgroepen werden begin 1944 naar Breendonk afgevoerd, waar tientallen, zonder vorm van proces of met een schijnvonnis, werden ge?xecuteerd of opgehangen. Begin mei 1944 werd het kamp plotseling geheel ontruimd.
Ondanks de ontmanteling van het kamp stroomde het echter al gauw weer vol met gevangenen: bijna 250. De executiepalen waren aan stukken gezaagd, maar er werden nog steeds mensen terechtgesteld. In het wilde weg doodgeschoten op een open terrein. Van de 4.000 bewoners in de loop van vijf jaar hadden 1.733 het overleefd.

Menselijk gezicht
Auteur Vander Velpen beschrijft in zijn boek de geschiedenis van kamp Breendonk aan de hand van persoonlijke verhalen van gevangenen. Hij laat een keur aan mensen voorbij komen, met naam en toenaam genoemd. Met tientallen persoonlijke lotgevallen schetst de auteur een helder totaalbeeld van het leven in het kamp met zijn wreedheden, mishandelingen, vernederingen, moord, ontreddering en leed. Tegelijkertijd geeft Vander Velpen met deze invalshoek de gebeurtenissen en toestand in Breendonk een menselijk gezicht. Hij haalt hiermee haalt de slachtoffers ?n daders uit de anonimiteit van zakelijke getallen of nietszeggende namen.
Op vragen: waren er meer van dit soort gevangenkampen in Belgi?? Werden de Vlaamse SS’ers ook elders in het land ingezet en gedroegen zij zich navenant als in Breendonk? Wat is na de bevrijding gebeurd met de daders? geeft de auteur helaas geen antwoord.
Vander Velpen is erin geslaagd in een vlotte en uiterst toegankelijke stijl het relaas van Breendonk te doen. Grotendeels het gordijn open te trekken van een onbelicht stuk Belgisch oorlogsverleden. De titel van zijn boek suggereert de afzijdige houding van de Belgische bevolking bij wat er op haar achtererf gebeurde. Meer nog tendeert de titel naar de terreur van de Belgische SS-ers, die niet schroomden hun landgenoten in koelen bloede te vermoorden of te mishandelen. In Belgi?'s eigen Dachau.

Een uitgebreide versie van deze bespreking verschijnt in 'Zevende Bulletin Tweede Wereldoorlog' onder redactie van Perry Pierik, Martin Ros en Jet van Swieten. Uitg. Aspekt, Soesterberg.