Met de even hartverscheurende als hartveroverende avonturen van de jongen Ilja in de tijd van de Tsjechische vrijheidsoorlog tegen de Russen in 1968, heeft de Tsjechische schrijver J?chym Topol een magistrale en meeslepende roman geschreven met de recente geschiedenis als decor. Daarin legt hij een wereld bloot waar wij ons als westerlingen destijds niet eens in de donkerste nachtmerrie een voorstelling van hadden kunnen maken.
Ilja en zijn achterlijke babybroertje Apie wonen in een tehuis waar ze door katholieke zusters worden opgevangen. Hun ouders hebben hen verlaten. De nonnen proberen de losgeslagen jeugd orde en tucht bij te brengen. Maar de jongens gaan hun eigen gang met geheime clubjes, rivaliteit en kleine gemene gewelddadigheden.
Ilja is daarin geen uitzondering, alleen weet hij zich vaak aan de wreedheid of de complotten te onttrekken met het verzorgen van zijn broertje. Het tehuis wordt onder leiding van een commandant omgetoverd tot een trainingscentrum in de beginselen van een soldatesk leven. De nonnen worden afgevoerd.

Kolonels en majoors nemen de jongens onder hun hoede. Ilja ontpopt zich snel tot een van de beste verkenners en saboteurs-in-spe. Ilja’s formidabele kennis van alle weggetjes, paadjes, bossen, dorpjes, boerderijen in de buurt komen hem later van pas als een Russische tankbrigadier hem als zijn ‘zoon’ adopteert en als gids in dienst neemt. Hij wijst de brigade -die als een van de vele is ingezet om de Tsjechische revolutie de kop in te drukken- de weg en laat ze tevens vaak het spoor bijster raken in hun zoektocht naar Tsjechische partizanen. Een complete oorlog ontbrandt en ontrolt zich voor Ilja’s ogen.

Topol schotelt de lezer de korte oorlog voor als ??n grote rokende circusvoorstelling. Als Ilja’s tankbataljon zich moordend en plunderend een weg baant door het land op zoek naar een vermeend omsingeld circus uit de DDR, schetst Topol daarmee de waanzin van oorlogvoeren: iedere soldaat zoekt in de ellende lol en vermaak, maar wil dat kennelijk ten koste van alles bereiken. Ilja zelf begaat heldendaden om zowel mensen te redden als te vernietigen.

De onvergetelijkste sc?ne van Spoelen met Teerzeep is het beleg en de veldslag van de dorpsschool. Daarin goochelt Topol zo met de taal dat de kleuren en geuren van de pagina’s lijken op te stijgen. Het is een dergelijk staaltje geniale vertelkunst, die de lezer midden in de majem van het moordende chaotische geweld plaatst.

Het boek is rijk aan veelkleurige personages die bijna allemaal een volstrekt amorele denk- en levenswijze lijken te bezitten. Niets is heilig en iedereen is nog opportunistischer dan de duivel zelf. Zowel in het tehuis als tijdens Ilja’s zwerftochten daarbuiten heersen complete anarchie.
Ilja zelf houdt er ook een dubbele moraal op na: zolang hij in leven kan blijven, met willekeurig welke heer hij dient, spant hij zich in om zich onmisbaar te maken. Om te overleven worden alle wetten en normen overboord gegooid.

Mooie korte ritmische zinnen rijgen zich aaneen tot een meeslepende roman, die in al zijn realiteit boordevol symboliek zit. Bijna elke gebeurtenis is een metafoor voor alle menselijke eigenschappen, die de gebeurtenissen in gang zetten en houden.

Nergens verstrikt Topol de lezer in zijn vele lussen van zich snel opeenstapelende avonturen. De verhaallijn blijft met zijn fraaie doorweven sprookjes- en symbolische wereld helder als de kruin van een boom tegen een winterse vrieslucht.
Topol maakt van Ilja’s enerverende jongensjaartje in 1968 een ongekende wereld in een grootse vertelling van zo nu en dan mythische proporties.
Hij weet in alles het mistige oorlogsgeweld van de lente van 1968 op fascinerende surrealistische aandoende beelden op te roepen en voelbaar te maken.
Tot aan de laatste ontroerende en ontwapenende zin van het boek loop je met Ilja mee, waarin Topol zijn thema lijkt samen te vatten van het zoeken van de mens naar een thuis en een warm nest.

Spoelen met teerzeep is de spiegel van ieders ziel, prachtig geslepen en opgehangen in een Oost-Europese cultuur, waarin alle universeel menselijke eigenschappen van ontgoocheling ?n levensdrift weerschijnen. Topol toont ze onverbloemd in dit literaire kunstwerk van wereldformaat.

Laurens

Edgar de Bruin krijgt voor de vertaling van Spoelen met teerzeep de tweejaarlijkse Aleida Schot-prijs.
Spoelen met teerzeep werd in Tsjechi? tot het beste boek van 2005 uitverkoren.