Roger Martin du Gard heeft zijn boek Luitentant-kolonel de Maumort niet af kunnen maken. Hij stierf in 1958, 77 jaar oud. Hij werkte toen al jaren gestaag aan wat zijn grootste roman moest worden. De verzonnen memoires van een oude kolonel die op een landgoed in de Pêrche woont. Tot aan de dood van de echtgenote van kolonel Bertrand de Maumort beschrijft du Gard diens kindertijd, de jeugd, de schoolloopbanen, de vrienden en familieleden, ouders en leraren. Het is een boeiend relaas, dat de volwassenwording van Bertrand toont en een mooi beeld geeft van het leven van de Franse plattelandse 19e eeuwse bourgeoisie en later -in zijn studentijd- die van de Parijse gearriveerde burgers.

Bertrand's persoonlijke belevenissen, ervaringen en overpeinzingen in zijn jonge leven en later maken het tot een boeiende egoroman. Bertrand stelt bij bijna elke belevenis en ervaring de vraag over de betekenis ervan. Hij wil als een ontdekkingsreiziger in het oerwoud van het bestaan elk blaadje omkeren. Dit leidt tot een veelgelaagde en diepzinnige tocht naar en in de volwassenheid, met onvergetelijke personages, belevenissen en affaires.

Van een jonge pedagoog -Xavier- krijgen hij en zijn neef privéles. Een excentrieke, briljante leraar, die latent homoseksueel is, waartoe ook Bertrand's neef, die een tijd bij hem logeert, toe neigt. Het is de opmaat voor de seksuele relatie die hij later op kostschool met een medeleerling ontwikkelt. Xavier pleegt later zelfmoord. Een daad, waarmee du Gard lijkt te willen laten zien hoe mensen met een ander gevoelsleven en geaardheid in het bourgeois Frankrijk van die tijd een onmogelijk leven hebben. Die opvatting wordt nog versterkt als du Gard zijn hoofdpersoon een novelle van Xavier laat vinden met de veelzeggende titel De verdrinking. Daarin heeft Xavier het thema van de onmogelijke homoseksualiteit op literaire wijze uitgewerkt. Ik vond het één van de mooiste delen van de Maumort's memoires. Er zitten meer van die kleurrijke verhalen in de Maumort's leven. Zo heeft hij in Parijs enkele jaren een verhouding met Doudou, een Antiliaanse, die hem inwijdt in het seksleven met vrouwen.

Een derde fraaie vertelling is die van Emma. Bertrand's zuster krijgt de voogdij over een meisje, dat ze op het landgoed in de geest van de bourgeois wil opvoeden. Alleen het karakter van het meisje is nogal weerbarstig. De Maumort ergert zich groen en geel aan het gedrag van zijn zus. Hij is soms jarenlang van huis, op expedities met het leger naar Noord-Afrika. Maar als hij thuis is op het landgoed wil hij de Russische schrijver Tolstoi immiteren. Een landheer, die op gelijke voet leeft met zijn pachters. Op sociale wijze de opbrengst van de landerijen delen. Daarin past volgens hem geen opvoeding die leidt tot klasseverschil.

Zijn zuster, familieden of vrienden die eenzelvig hun leven leiden, geen oog hebben voor beschaving, wetenschap, filosofie, actualiteit, geweld, oorlog, literatuur vindt hij dom en verbijsterend. De Maumort wil als de 19e eeuwse wetenschapsman zijn, die door kennis vergaren zich ontwikkelt en zijn leven inhoud geeft.

De Maumort ontpopt zich in zijn memoires als een een groot exponent en pleitbezorger van individuele vrijheid. Het mooiste komt dat naar voren in dialogen met Duitse officieren, die zijn landgoed in 1940 hebben geconfisqueerd als commandopost. Bertrand heeft zelf zijn bibliotheek en 3 kamers gehouden. De dogma´s en de filosofieën van Hitler´s Mein Kampf en de Nazileer laat de Maumort door die officieren breeduit naar voren komen. De demagogie en de drogredenen worden breed uitgemeten. Maar ze versterken alleen maar het pleidooi voor individuele vrijheid en ontplooiing, zoals de Maumort die voorstaat. Via de boude beweringen van de Duitsers veegt de Maumort op subtiele wijze de vloer aan met het gewelddadige Nazidogma, dat iedereen vrij is om zich maximaal te ontplooien en de burgers voor een nationaal doel te bundelen; het individueel bewustzijn te maken tot een nationaal bewustzijn. De Maumort laat in zijn memoires over zijn afkeer en afschuw van de Duitse veroveringsdrift niks te raden over.

Welomschreven wederwaardigheden in het Franse leger, waar hij officier is en waamee hij koloniale veldtochten voert in Noord-Afrika, komen in het boek niet aan de orde. Hij lijkt ze niet belangrijk te vinden. Wel is hij een verklaard tegenstander van dit kolonialisme, dat strijd propageert om recht en orde te brengen. De Maumort vindt in het  leger een wereld van regelmaat, die hij bewust zoekt. De Maumort wil uiterlijke discipline, opgelegde daden waar hij zichzelf niet toe zou kunnen, en innerlijke vrijheid. Leven als in het klooster: riten als versimpeling van het materiële leven met beperking van sociale contacten Dat is pas bevrijding.

Na ruim 800 bladzijden eindigt de roman met  enkele van Maumort´s brieven aan kennissen en vrienden. Schrijver du Gard´s intentie was kennelijk de Maumort´s memoires te laten uitdijen tot een werk waarin hij overwegingen over nog tientallen andere actuele onderwerpen in zijn leven en denken had willen vlechten. Daarvoor had du Gard al stapels aantekeningen gemaakt, die hij in een zwarte doos van 40x50x40cm. bewaarde. Daarin zaten 70 mappen met allemaal aantekeningen documenten voor het schrijven van de Maumort´s memoires. Al deze denkbeelden had du Gard op een of andere manier in het boek willen verwerken. Het is er niet van gekomen. De aantekeningen in deze ´Zwarte doos´ zijn in het boek opgenomen. Dit deel is als het ware een doe-het-zelf-boek. Je zou jezelf de opdracht kunnen geven: verzin een scene waarin zo'n opvatting van de Maumort past. De zwarte doos  is fascinerend, want hij geeft een mooi overzicht van  actuele thema's die er in de eerste helft van de vorige eeuw leefden. Maar zonder een verbindende literaire tekst hier blijven ze in het luchtledige hangen. 

De Memoires van luitenant-kolonel de Maumort ademt een sfeer van twijfelachtigheid, aarzeling over hoe te leven. De onderhuidse vraag die Bertrand bij elke gebeurtenis, ontdekking en ervaring lijkt te stellen is: doe ik het wel goed, doe ik de juiste dingen. Ondanks alle mooie momenten, de goede vriendschappen, de liefdes in zijn leven, zijn militaire loopbaan en de rust van zijn landgoed, zijn er telkens de gedachte en het gevoel van de onvolmaaktheid van het leven, de domheid van de mens, het geweld op de wereld, onfechtvaardigheid, incompetentie van leiderschap. Het is een smet op het bestaan. Op zijn grafsteen wil hij laten beitelen: De triestheid van een gelukkig leven.

De -verzonnen- memoires van de Maumort vond ik een prachtig boek, dat leest als starend naar een traag voorbijstromende rivier. Du Gard hanteert een onopgesmukte vertelstijl met opvallende observaties en karakterschetsen. Die zijn vaak zo beeldend in hun eenvoud, dat Maumort's wederwaardigheden vaak als een film aan je voorbijtrekken. De mensen die hij soms uitvoerig schildert worden levensecht bijna tastbaar. Soms lijkt het alsof je als lezer deel uitmaakt van een scene.

Doeltreffend is de afstandelijkheid in de verteltrant. In de Maumort's memoires lijkt het erop alsof hij zichzelf als een buitenstaander observeert, de ene keer met een verrekijker, een andere keer met het blote oog. Maar altijd met een trefzekere, veelzijdige, verwonderende en verrassende blik op zijn leven, het leven.