Charles Edward Ives ademde voor het eerst op 20 oktober 1874 in de slaapkamer van het huis van zijn ouders in Danbury, in het Amerikaanse Connecticut. Niemand wist het nog, maar hij had de genen van zijn vader George Ives in zich, de ambitieuze en getalenteerde brassband muzikant van het stadje. Charles Ives zou de componist worden van compleet andere en nieuwe muziek dan zijn tijdgenoten ooit hadden gehoord. En als een van de meest getalenteerde en ge?nspireerde zakenlieden van zijn land bouwde hij tegelijkertijd een miljoenenbedrijf op in het verzekeringswezen. Jan Swafford schreef over het opmerkelijke dubbelleven van deze fascinerende ?n beminnelijke man een boeiende en uiterst informatieve biografie.

Het was Independence Day,4 juli, in een van de eerste jaren van de 20 ste eeuw. De grootste en bekendste feestdag in Amerika werd als van ouds gevierd: parades van muziekkorpsen, kermis, circus, vuurwerk, picknicks en vooral veel mensen die buiten door de stadjes paradeerden in hun paasbeste kleren. De eerste klanken van kornetten, triangels, trompetten, trommels en fluiten van het plaatselijke muziekkorps naderden het stadsplein.

Opeens drongen uit een andere hoek van de plaats identieke klanken naar voren, terwijl een goede luisteraars ook nog een derde korps in zijn gehoor ontwaarde. En als klap op de vuurpijl waaide de zoele zomerwind marsmelodie?n aan van een vierde band. Uit de vier hoeken van hun woonplaats marcheerden de korpsen met vrolijke tonen van hymnen en marsen naar elkaar toe richting plein. De klanken vermengden zich allengs totdat bijna niet meer hoorbaar was welk korps welke melodie speelde. Alle vier kwamen ze tegelijkertijd -standvastig doorspelend in hun eigen maat- op het plein aan in een kakofonie van drums, cornetsolo's, fluiten in hoog register, stotende trompetten en de ijle triangel als voorzichtig tegengeluid.

De verbaasde en enigszins ontredderde menigte sloeg het schouwspel sprakeloos gade, opgelucht ademhalend en de oren weer wijd open toen de vier korpsen doormarcheerden in hun gelid van welbekende en opzwepende klanken zich uiteen begaven, elk naar een andere hoek van de stad. Wie niettemin verbouwereerd goed had geluisterd en de muziek van zijn vaderland en de plaatselijke korpsen redelijk goed kende kon op het stadsplein met de vier korpsen in een grote klankorgie tientallen bekende melodie?n eruit filteren, die ondanks de orenschijnlijke kakofonie welluidend door elkaar de menigte omzwermden.

Muziek van morgen
Helaas, dit voorval heeft nooit plaatsgevonden, maar zo moet de Amerikaanse componist Charles Ives zich hebben voorgesteld dat de muziek waarmee hij was opgegroeid anders kon klinken. Recht doend aan de muziek van volksgenoten zette hij zich al experimenterend met deze klanken aan de piano. De deunen en melodie?n en klanken in zijn hoofd oproepend, die zo eigen waren aan zijn tijd, maar waarmee hij aan het experimenteren sloeg om er de muziek van morgen van te maken.

Charles Ives was waarschijnlijk, ondanks zijn talent, als onvergeten componist de muziekgeschiedenis ingegaan als hij niet was opgegroeid met een vader voor wie muziek zijn leven was. Op zijn zeventiende was Charles' vader de jongste militaire bandleider in Amerikaanse leger. Als virtuoos cornetspeler met een professionele muziektraining achter de rug werd hij de spil in zowel zijn woonplaats Danbury als in Charles' leven. Brassbands speelden de grootste rol als muzikale begeleiders van straatfeesten, kermissen en parades, waar het Amerikaanse leven eind 19e eeuw zo rijk aan was. Toen Charles' vader terugkeerde uit het leger en in Danbury mede-eigenaar werd van een ijzer-en bouwmaterialenhandel wierp hij zich op als grote animator van het muziekleven in de stad. George wijdde zijn zoon in de beginselen van de muziek met drumlessen bij de plaatselijke kapper en leerde hem later pianospelen. Op zijn 15de was Charles Ives de jongste kerkorganist in Connecticut. Hij begon marsen te componeren vol vrolijkheid en jeu. Deze stukken tonen al zijn vrijpostigheid zijn eigen muzikale taal te gebruiken en stiekem met conventies te breken.

Polissen
Hij durfde na zijn studie aan Yale University echter niet te kiezen voor het artiestenbestaan. Hij werd tegengehouden door de in zijn ogen verwijfde wereld waarin kunstenaars leefden. Bovendien wilde hij een gezin in de toekomst niet confronteren met het onzekere bestaan en inkomen van een artiest. Charles Ives ging de verzekeringsbusiness in. Samen met een compagnon zette hij rond de eeuwwisseling van 1900 een lucratieve verzekeringsmaatschappij op, die hem miljonair zou maken.

Zijn creativiteit en genie als componist wendde hij ook aan als zakenman, die prefect aanvoelde hoe en wanneer hij zijn polissen aan de man moest brengen. Zijn compagnon runde het bedrijf zakelijk, Ives maakte reclameslogans, advertenties en zette een heel eigen filosofie op over hoe een -toen nog jonge- verzekeringsmarkt op te zetten. Ives duwde al zijn concurrenten met zijn geniale verkooptechnieken de markt uit met het zelf trainen van verzekeringsagenten, de polissen als wasmiddel aan de man moesten leren brengen. Tussen de zaken door zat hij achter de piano, componeerde liederen, stukken voor brassbands, orkestwerken en kamermuziek. In de trein op weg naar zijn kantoor in New York noteerde hij muzikale invallen op een blocnote.

Harmonie
Swafford's boek legt sterk de nadruk op Ives' onzekerheid over zijn muziek, zijn pogingen zijn ultieme gevoel over de 'sferen' uit te drukken. Ives geloofde in de progressieve mens, die niets te maken wilde hebben met corrupte politieke leiders en hun partijen. Ives was een idealist. Hij geloofde in een universele gemeenschap. Het was de lokale samenleving van zijn geboorteplaats die daaraan ten grondslag lag en zo overduidelijk in het grootste deel van zijn composities te horen is.
Composities boordevol melodie?n van de 'straatmuziek', polytonaal, snel wisselende ritmes en een ingewikkeld van structuur. Maar tegelijkertijd harmonieus, alsof de brassband vrolijk door zijn eigen partituur marcheert. Muzikale wellevendheid die elke noot laat zinderen.

Ives was zich welbewust van zijn kunstenaarschap, zijn vaak moeizame pogingen, zijn kijk op de wereld in tonen te vatten, beitelend, penselend, tekenend, vaak eindeloos zijn partituren te willen herzien. Swafford schept in zijn boek een grijpbaar beeld van de eeuwig worstelende kunstenaar die Charles Ives was. In zijn muziek wilde hij zijn politieke overtuigingen van een universele democratie evenals zijn esthetische en metafysische gevoel tot uitdrukking brengen. Paradoxen, die een unieke en geniale muziek hebben opgeleverd, van liederen met piano tot grote symfonie?n. Swafford heeft met zijn boek Charles Ives uit de schaduw van zijn vaak zijn vaak zelf gekozen teruggetrokken artistieke leven gehaald. Een warm en gevoelig mooi geschreven boek over het buitengewone leven van een componist, die ook een geniaal verzekeringsagent was en een beminnelijk mens. En kennelijk net zo lang heeft gewacht tot hij een vrouw vond met de naam Harmony (Twichell).

Aanstekelijk
Het boek belicht beeldend en boeiend Ives' dagelijks leven, zijn zaken, gecomponeer en hun achtergrond. Het is niet alleen dit, dat het boek zo bijzonder instructief maakt over Ives' leven en muziek, maar meer nog de lezer aansteekt vooral naar Ives' werk te luisteren. In zijn composities, vooral de orkestrale, al die bandmelodie?n proberen te ontdekken, die hij erin verstopt heeft en zo'n levendig en onvergetelijke indruk geven over Ives leven en tijd is al het lezen van een ongeschreven boek op zich.

Swafford vergelijkt Ives met niemand, hij laat zich ook met geen enkele componist meten, noch in stijl noch statuur. Swafford zegt: Ives is Ivesiaans. De beste karakterisering van een eersteklas grensverleggende componist en beminnelijk mens in een boek vol beantwoorde vragen over Ives, de experimenterende romanticus.

De voornaamste critici en musicologen scharen Ives onder de epigonen van de westerse kunstmuziek, en ook als groot vernieuwer. Maar of hij een groot stempel heeft achtergelaten op de 20ste eeuwse 'klassieke' muziek is een vraag, waar veel musicologen nog naar speuren. Latere grote componisten als Schoenberg, Berg en Webern maakten goede sier met hun atonaliteit, waarvan eigenlijk al lang Ives' muziek en experimenten van waren doordrongen.

Ivesiaans
E?n ding staat vast: Ives waagde het experiment, zijn hele leven lang. Het was geen bevlieging of uitgeprobeerd waar zijn grenzen lagen. Hij componeerde met filosofie en grote intelligentie. Maakte van zijn leven een grote speurtocht naar het bereiken van zijn ideaal, gedreven en gepassioneerd, zowel in zaken als in muziek. Dat heeft muziek opgeleverd die Ivesiaans de oren streelt, met de ogen dicht luisterend een wereld oproept die voorgoed voorbij is, maar ook duidelijk maakt hoe tijdloos -een van de basiselementen van kunst- zijn klanken zijn. Het is ear-opening soms zowel Brahms -een voorbije grootheid van Ives’s eigen geboorte-eeuw- als de nog komende Schoenberg te horen in zijn muziek. Swafford's boek is een degelijke en zeer verhelderende introductie in het -worstelende- leven van een uniek mens en een unieke componist. Wie Ives echt wil leren kennen moet naar zijn muziek luisteren.

Luisteren
Aanbevolen composities voor de beginnende Ives-fan: Holiday-symfonie, met een amalgaam van de muziek van de feesten Independence Day, Decoration Day, Washington’s Birthday, The Fourth of July en Thanksgiving Day. Ives’ filosofie van de universele gemeenschap is te horen in het prachtige, statige The Unanswered Question en in Central Park in the Dark.. Een wat traditioneler werk, maar ook vol van Ives' sound is Robert Browning Overture. Van zijn kamermuziek zijn de pianotrio's een goed begin.
Lees Swafford, maar luister naar Ives zelf.