Een buitengewoon briljante en spannende roman is Die Architekten van Stefan Heym. Literatuur ?n leesgenot met een grote L. Het boek speelt zich af in 1956 in de DDR, 3 jaar na Stalin's dood. Drie ingenieus in elkaar verweven verhaallijnen bieden een panorama op het leven van mensen in een samenleving, waar het openbare leven gestuurd wordt door marxistische doctrines en theorie?n. Hoofdrolspeler is architect Arnold Sundstrom, de gangmaker van een collectief van ingenieurs, die ontwerpen maken voor de herbouw van de in de oorlog verwoeste stad Berlijn. In het boek speelt tevens het verhaal van zijn vele jongere vrouw Julia. Deze had hij als kind onder zijn hoede genomen toen haar ouders door de geheime dienst werden opgepakt en vermoord. Hij trouwt met haar. En er is het verhaal van de ingenieursgroep met haar onderlinge (liefdes)verhoudingen, haar idee?n en discussies over het werk, socialisme, schoonheid, kunst en architectuur. Hun aller leven loopt redelijk gestroomlijnd. Totdat een oude vriend van Sundstrom zich bij hem aandient: Daniel Tieck, architect, 16 jaar gevangen gezeten in kampen in Siberi?. Zijn komst gooit Arnold's leven, dat van zijn vrouw Julia ?n dat van het architectencollectief volkomen op zijn kop.

Tieck draagt het geheim met zich mee van het hoe en waarom van de arrestatie door de geheime politie en de dood van Julia's ouders. Haar man Arnold Sundstrom weet het ook, maar heeft haar er onkundig van gelaten. Tegelijkertijd worden ze geconfronteerd met veranderde inzichten bij de machthebbers over architectuur, nadat Stalin niet meer de dienst uitmaakt. In dubbel opzicht zijn ze allen volledig de koers kwijt. Allen leven onder de doem van de dictatuur van de staat, maar ook onder die ze zichzelf hebben opgelegd. Tieck is zowel de brenger van persoonlijke onheilstijding als door zijn vrijlating het voorbeeld van de ingezette destalinisatie in het Oostblok.

Het leven in de DDR kent twee waarheden, zoals Heym Julia laat zeggen. Die van de staat met zijn doctrines en marxistische leer, zoals alles in dienst moet staan van Het Volk. Waar het staatsapparaat en zijn planeconomie op gebouwd zijn. En daarnaast de waarheid van het leven zoals dat werkelijk is. Heym laat zich geen kans voorbijgaan in de gebeurtenissen van zijn boek dit dubbelkarakter van de DDR te tonen.
De marxistische doctrines komen aan bod in diverse levendige dialogen en discussies tussen de hoofdpersonen. Ze geven de lezer en passant inzicht en informatie over de arbeid en het leven, die in dienst moeten staan van Het Volk, het socialistische en communistische gedachtegoed. Heym toont de holle frases van zulke betogen, de nietszeggende inhoud.

Tegen deze doctrinaire achtergrond spelen de levens van Arnold Sundstrom, zijn vrouw Julia en het collectief zich af. Ze zijn succesvol, want ze hebben een grote architectuurprijs in de wacht gesleept met de herbouw van de voormalige Charlottenburgallee tot de Strassen des Weltfriedens, een prestigeproject van de partij. Het sijpelt echter langzaam door dat Sundstrom zijn idee?n gehaald heeft uit een boek van Nazi-architect Albert Speer.

Met het introduceren van Tieck ?n het veranderende klimaat na de dood van Stalin, maakt Heym duidelijk dat al het schijnbaar gestroomlijnde leven, de successen in het werk en de persoonlijke relaties onverwacht kunnen worden verstoord door het verleden. Tieck is er evenals haar man Arnold Sundstrom op uit Julia te beschermen tegen wat de wetenschap over de moord op haar ouders bij haar teweeg kan brengen. Ze willen beiden de vaderrol vervullen.

Maar Julia valt voor de zinnelijke aantrekkingskracht van haar niet veel oudere collega John Hiller, die haar probeert over te halen met hem een nieuw leven te beginnen. Julia raakt in verwarring door zowel het onbegrip van haar man, die niet wil horen dat ze een minnaar heeft, als door haar ontluikende liefde voor John ?n de aantrekkingskracht die Tieck op haar uitoefent. Dit alles nog versterkt door haar drang te ontsluieren wat er precies met haar ouders is gebeurd. Sundstrom en Tieck zijn beiden bang Julia over haar ouders te vertellen, waarbij ze hun eigen rol niet ongenoemd kunnen laten. Elk met zijn eigen reden.

De grote crisis, die de hoofdpersonen volkomen in ontredderde staat brengt, begint wanneer de partij het bouwplan voor het vervolg van de Strasse des Weltfriedens afkeurt en wanneer Tieck de ware geschiedenis achter de arrestatie en de dood van Julia’s ouders onthult. De gebeurtenissen die volgen voeren naar de bijna-ondergang van Sundstrom, maar uiteindelijk naar zijn overwinning. Zijn volgzaamheid aan de partij, zijn staat van dienst en zijn zelfzuchtige machtsijver helpen hem in de corrupte staat ongeschonden en gewetenlozer dan hij al was uit de strijd te komen.
Sundstrom is met zijn dialektische en leertheoretische beschouwingen die hij te pas en te onpas ten beste geeft, in Heym's roman de vleesgeworden socialist. De rascommunist, die heilig gelooft in de doctrines en alles daarop beoordeelt, ook zijn persoonlijke leven met Julia. Bij hem overheersen opportunisme, psychologische terreur en zelfgenoegzaamheid. Sundstrom is zo overtuigd van zichzelf, zijn theorie?n en het leven als communist, dat hij elke kritiek daarop omdraait ten eigen faveure. De architect verdedigt zijn amorele handelen met de redenering dat hijzelf slachtoffer is van de omstandigheden.

Die Architekten is naast een door-en-door politieke roman een schrijnende liefdesgeschiedenis. Heym weet trefzeker de emoties en dilemma's te schetsen die mensen ondergaan als ze geen raad weten met plotseling veranderende situaties in hun leven. Heym vertelt zijn indringende en dieptragische menselijke verhaal meeslepend en trekt zo de lezer mee van gebeurtenis naar gebeurtenis, die alle zo eenvoudig vanzelfsprekend lijken, maar die getuigen van een groot vakmanschap en literair talent. Voorvallen ook die je op het puntje van je stoel brengen.

Heym is een meester in de vertelkunst. Ongekunsteld, trefzeker, kleurrijk en virtuoos brengt hij het leven in de DDR en dat van de hoofdpersonen tot leven. Rake observaties van de dubbele moraal, de willekeur en huichelarij in het land. Hij ontleedt feilloos de DDR-maatschappij en rekent er genadeloos mee af. Heym biedt een diepe menselijk doorkijk in een systeem dat krampachtig vasthoudt aan socialistische leerstellingen en het ware menselijke leven ontkent.
Elke zin in Die Architekten valt op zijn plaats om zich aan de vorige en de volgende soepel vast te hechten. Gebeurtenissen krijgen vaak een onverwachte wending, die de spanning blijvend vasthouden en het boek tot een hoog leesgenot maken.
Die Architekten is een zeldzaam boek van een groot schrijver, die snel een Nederlandse vertaling verdient.


Stefan Heym geboren in 1913 in Chemnitz) schreef deze roman in 1966 in het Engels, als The Architects. Hij was in 1933 naar Amerika ge?migreerd, nadat de Nazi's aan de macht waren gekomen in Duitsland. In 1944 ging hij terug en richtte in M?nchen de Neue Zeitung op. Zijn links-radicale gedachten en houding dwongen hem Duitsland te verlaten en hij verhuisde andermaal naar Amerika. Uit protest tegen de oorlog in Korea verliet hij de VS en vestigde zich in Oost-Berlijn. Uitgeven van zijn The Architects in Oost-Duitsland zou in die tijd uitgesloten zijn. Heym besloot een kopie van het manuscript mee te geven met vrienden naar Engeland.
Maar daar weigerde zijn uitgever Cassell het manuscript. Weinig bleef Heym over om het dan maar op te bergen. Toen hij echter in 1999 acht weken in coma lag na complicaties door een operatie en met veel steun van zijn vrouw, zoon en kordaat optreden van artsen in leven bleef, besloot hij om The Architects te vertalen. 'Om voor een vroegtijdig einde mijn werk te completeren', aldus Heym. Zijn Duitse vertaling zag in 2000 het licht. Stefan Heym overleed in december 2001. Hij liet Die Architekten achter als de kroon op zijn veelzijdige oeuvre.